Van der Heem - ARC-552

De Lockheed F-104 Starfighter was een van de bekendste supersonische eenmotorige Amerikaanse gevechtsvliegtuigen van de vorige eeuw. Het toestel was bij de USAF van 1958-1967 operationeel en deed daarna nog tot de definitieve uitfasering in de VS tot 1975 dienst bij de Air National Guard.

De Starfighter was de standaard jachtbommenwerper van de NATO in de periode 1961-1985 waarna het, meestal door de F-16 werd vervangen. De Starfighter was behalve in Nederland ook in gebruik in; België, Denemarken, Noorwegen, Duitsland, Spanje, Italië, Griekenland, Turkije, Canada, Japan, Pakistan en Taiwan. Duitsland heeft 916 Starfighters gehad, waarvan er 292 zijn neergestort. Italië was het laatste land waar de F-104 nog operationeel was tot 2004.

De F-104G had 12 elektronische systemen aan boord, ruw weg verdeeld in wapen controle en communicatie-navigatie-identificatie, de laatste waren geïntegreerd. (meer info: FLIGHT International, 14 maart 1963.)

De eerste USAF Starfighters bezaten een AN/ARC-34 UHF radio. Latere versie hadden o.a. De AN/ARC-552 UHF set van Collins (Canada). Van der Heem heeft 80 sets samengesteld van U.S. Parts, daarna 1072 VDH sets gefabriceerd.

Begin zestiger jaren heeft een deel van de Nederlandse industrie, waaronder Van der Heem, een belangrijk aandeel geleverd in de productie van een duizendtal Starfighter gevechtsvliegtuigen voor de NATO, zie onderstaand artikel uit VDH-tje nr. 757 van 14 september 1962;

VAN DER HEEM een aandeel in de Starfighter

Ook voor de vervaardiging van de elektronische systemen van de Super Starfighter werden in Europa industriële bindingen gevormd. Enige Europese elektronische industrieën werden aangezocht in licentie de ´elektronica-kistjes´, die oorspronkelijk vervaardigd zijn door Amerikaanse ontwerpers en producenten, te gaan produceren. Ook de Nederlandse elektronische industrie werd bij dit project ingeschakeld.

Mede in verband met de ervaring die ons bedrijf op het gebied van de vervaardiging van communicatie-apparatuur o.a. voor militaire doeleinden heeft verworven, viel aan Van der Heen de eer te beurt een steentje te mogen bijdragen in dit NAVO-project. De vervaardiging van ruim 1000 zend-ontvanginstallaties ten behoeve van alle deelnemende West-Europese landen werd Van der Heem toebedeeld. Hiertoe kwam een licentie-overeenkomst tot stand met de oorspronkelijke ontwerper en producent van deze zend-ontvangapparatuur, een Amerikaans-Canadees elektronisch bedrijf ´Collins Radio Company`

In de beginperiode van de West-Europese Starfighter produktie levert Van der Heem complete Collins apparaten aan de deelnemende NAVO-landen. Om de aanloopperiode van onze produktie wat te vergemakkelijken zullen hierna apparaten worden geleverd waarvan een gedeelte door Collins en een gedeelte door Van der Heem is vervaardigd, om vervolgens te komen tot een apparaat, dat geheel door Van der Heem is gemaakt.

De Starfighter zend-ontvangapparatuur.

Daar het ook voor de piloot van deze hypermoderne straaljager welhaast onontbeerlijk is om gedurende zijn verblijf in de cockpit contact te onderhouden met de ´buitenwereld´ en zodoende gesprekken met zijn strijdgenoten op de grond of in de lucht te voeren, vormt de zend-ontvangapparatuur een van de belangrijkste onderdelen van de elektronische uitrusting van het vliegtuig. Het moet de piloot in staat stellen onder alle omstandigheden op ieder moment met alle voor hem belangrijke stations verbinding te kunnen hebben. Het zend-ontvangapparaat in de Starfighter geeft de piloot de mogelijkheid om op 3500 verschillende ´kanalen´ (bepaalde vaste golflengten) gesprekken te voeren. Het aantal kanalen lijkt in eerste instantie wat te groot, er moet echter rekening worden gehouden met de militair tactische eisen (in het bijzonder het trachten te verhinderen van afluisteren door de vijand), die het noodzakelijk maken na een bepaalde korte tijd in een vooraf vastgestelde volgorde de kanalen waarop de gesprekken plaats vinden te veranderen. Een van deze kanalen is gereserveerd als ´waakkanaal´, waar de piloot gedurende de vlucht voortdurend naar luistert ongeacht welk ander kanaal hij óók heeft ingesteld en waarop hij in noodgevallen zendt.

Bij gesprekken kan de piloot spreken óf luisteren – elkaar in de rede vallen is dus niet mogelijk – en kan, wanneer het gewenst is, omschakelen van spreken naar luisteren of omgekeerd. Daar de cockpit te weinig ruimte heeft om de elektronische systemen binnen het bereik van de piloot op te stellen is afstandsbediening nodig. Voor de zend-ontvanger bestaat deze uit twee bedieningskastjes, een om alle 3500 kanalen te kiezen en andere schakelhandelingen te verrichten, terwijl het andere kastje dient om 29 vooraf ingestelde kanalen in te kunnen schakelen. Het is dit bedieningskastje dat de piloot gebruikt om gedurende de vlucht de vooraf hiervoor ingestelde kanalen te kiezen. Kanalen die hierop niet zijn ingesteld kunnen bij eventuele noodzaak toch met het andere bedieningskastje bereikt worden.

De zend-ontvanger zelf bevindt zich met de andere elektronische systemen in een afzonderlijke ruimte achter de cockpit. Een vierde eenheid van de installatie, de ´antenne-koppeleenheid´ zorgt ervoor, dat bepaalde belangrijke metingen voor of na de vlucht op betrekkelijk eenvoudige wijze in het vliegtuig kunnen plaatsvinden.

Buiten de hierboven beschreven zend-ontvang-installatie vervaardigt Van der Heem ten behoeve van de vliegtuigfabrieken en onderhoudsdiensten van de deelnemende West-Europese landen speciale meetapparatuur om de zend-ontvang-installatie in vliegtuig of werkplaats te kunnen testen.

Speciale beproevingen.

Daar de Starfighter ook onder de meest ongunstige omstandigheden naar behoren dient te functioneren, zijn speciale beproevingen van de elektronische apparatuur noodzakelijk. Voortdurende mechanische trillingen, direct of indirect veroorzaakt door de motor, grote versnellingen bij het optrekken van het vliegtuig, stoten bij de landing, met de slechte klimatologische omstandigheden als aanzienlijke variatie van temperatuur en luchtdruk en de altijd aanwezige dreiging van condensatie of inwatering vormen bepaald geen gunstige omstandigheden voor de elektronische apparatuur. Toch dienen de elektronische systemen ook onder deze omstandigheden met grote betrouwbaarheid en nauwkeurigheid te functioneren. Zie hier de reden waarom technici van ons bedrijf besloten een beproevingsruimte te maken, waarin geautomatiseerde klimaatkasten met ieder een inhoud van een kleine 1000 liter, trilmachines en schokinstallaties de bijzonder verzwarende omstandigheden zouden kunnen nabootsen.

Bovenstaand; AN/ARC-552 zend-ontvanger.

Rechts; de beproevingsruimte in het VDH-lab

Temperaturen van -62° Celsius in een omgeving die het luchtledige benadert – welke omstandigheden op hoogten van ca. 25 km ook optreden –, combinaties van hoge temperaturen en vochtigheden, versnellingen van 10 maal de versnelling die optreedt bij een vrije val en soortgelijke pijnigingen zullen enige apparaten zonder een kik te geven moeten kunnen doorstaan voordat hun broeders toestemming zullen verkrijgen de piloten bij hun vlucht te mogen vergezellen.

Pas dan zal ons doel grotendeels bereikt zijn en het VDH-embleem ook in de F-104-G Super Starfighter prijken.

Ir. H.B.F. Apontoweil

In hetzelfde VDH-tje nr. 757, verscheen op 14 september 1962 het volgende artikel:

Super Starfighters rollen van de produktielijn

De eerste F-104-G Super Starfighters die door de Fokker vliegtuigfabrieken geassembleerd zijn voor de West-Duitse luchtmacht zijn inmiddels afgeleverd. Het betreft hier een 10-tal machines die door onze nationale vliegtuigindustrie zijn samengebouwd uit onderdelen die men uit de Verenigde Staten ontving. In totaal zullen in Europa van dit vliegtuig een kleine twee duizend machines in gebruik worden genomen.

Voor de produktie van deze supersnelle jagers heeft men in Europa industriële bindingen gevormd, waarvan Fokker er één is. Vijf industrieën: Fokker, Aviolanda uit Nederland en Focke Wulf, Hamburger Flugzeugbau en Wesr Flugzeugbau uit Duitsland vormen tezamen de Noord-groep. Voor ons land is zeer belangrijk dat deze combinatie, die ongeveer 350 toestellen zal vervaardigen, wordt aangevoerd door Fokker. Deze Nederlandse fabriek treedt op als hoofdaannemer, daartoe aangewezen wegens haar grote ervaring in licentie- en in straaljagerbouw. Een ander voor ons land gunstig aspect hierdoor gevormd dat aan onze industrieën Fokker en Aviolanda, ondanks het voor ons land bestemde aantal vliegtuigen, 50% van het totaal aantal uren dat in het project gaat zitten, zijn toegewezen. Het zijn evenwel niet alleen deze vliegtuigfabrikanten maar ook een groot aantal nevenbedrijven die hier wel bij varen.

Ontwikkelingsgeschiedenis.

Het valt moeilijk te ontkennen, dat de Lockheed F-104 Starfighter een van de meest opmerkelijke ontwerpen op straaljagergebied is van de afgelopen tien à vijftien jaar. De eerste proefvluchten met het prototype van de Starfighter vonden plaats op een vliegveld in de buurt van Hollywood in 1954. De prestaties waren toen reeds zodanig dat de Amerikaanse luchtmacht besloot enige honderden machines van dit type te bestellen.

Men noemde het vliegtuig 'Starfighter' en de afgelopen jaren hebben inderdaad bewezen dat het onder de gevechtsvliegtuigen en 'ster' is. Voorlopig echter beperkten de orders zich tot die van de USAF, totdat Duitsland zich in 1959 voor dit Lockheed produkt ging interesseren en een order plaatste. De toestellen zouden vanzelf aan de Europese eisen aangepast moeten worden en zo ontstond de G-versie van de F-104 die in de wandeling de Super Starfighter wordt genoemd. Na de West-Duitse bestellingen volgen nog meer opdrachtgevers zoals Canada, Japan en in december volgen ook Nederland en België. Het bekende spreekwoord 'als er een schaap over de dam is, volgen er meer', bleek ook hier opgang te maken, want daarna volgde nog een 5-tal landen zodat het totale aantal reeds gebouwde toestellen is gestegen tot bijna 2000.

In de praktijk zal dit voor de NAVO luchtmachten grote voordelen hebben omdat men volkomen met elkaars vliegtuigen vertrouwd is en wederzijds van elkaar reservedelen kan gebruiken. Door deze vorm van samenwerking heeft men een belangrijke bijdrage geleverd tot de integratie van de luchtverdediging van West-Europa.

De Super Starfighter is uitwendig alleen van zijn voorgangers te onderscheiden omdat hij een groter richtingsroer heeft. Inwendig zijn de verschillen echter veel groter. Omdat het toestel is ingericht als jachtvliegtuig voor gebruik bij alle weersgesteldheden en als jachtbommenwerper beschikt het over een uitgebreid, zeer modern instrumentarium, waarvan een geheel nieuw type automatisch vuurleidingssysteem een voornaam bestanddeel is.

De gecompliceerdheid van deze nieuwe ontwikkeling spreekt in de eerste plaats uit zijn mogelijkheden en in de tweede plaats ook wel uit de prijs: vier maal zoveel als de Hawker Hunter die momenteel voor de luchtverdediging door de Koninklijke Luchtmacht gebruikt wordt. Ongeveer een kwart deel van de totale prijs per vliegtuig wordt gevormd door de 'black boxes' de elektronica-kistjes, die, hoe gecompliceerd ook, slechts afmetingen hebben van ongeveer 40 bij 20 cm en met één simpele handgreep in het toestel kunnen worden aangebracht.

Nachtogen.

Een bommenwerper, die, profiterende van het nachtelijk duister of van slechte weersomstandigheden, zich met kwalijke bedoelingen, boven het grondgebied waagt waar de Starfighters zijn gehuisvest, is bepaald niet te benijden. Voordat de bemanning er ook maar enig idee van heeft dat zij niet alleen in de lucht is, kunnen de kogels haar al om de oren vliegen. Want nachtelijk duister en slecht weer ten spijt heeft de Lockheed Starfighter – die tweemaal zo snel als het geluid vliegt – hem met onfeilbare zekerheid weten te vinden.

De Starfighters zijn namelijk uitgerust met een elektronisch apparaat, dat gevoelig is voor z.g. infrarode stralen. Deze voor het menselijk oog onzichtbare stralen worden door elke warmtebron uitgezonden. Bij een vliegtuig zijn het vooral de uitlaatpijpen van de motoren die een bron van dergelijke stralen zijn.

Het apparaat in de Starfighter ontdekt deze stralen en is zodoende in staat om aan de piloot een aanwijzing te geven omtrent de positie van zijn, dikwijls onzichtbare, tegenstander. Hij kan dan met succes tot de aanval overgaan. Uitwijkmanoeuvres zullen de verraste indringer niet baten, want het apparaat geeft de vlieger voldoende aanwijzingen om zijn prooi onverbiddelijk te blijven volgen.

Het nieuwe apparaat, ontwikkeld door Aerojet General, in nauwe samenwerking met Lockheed, geeft de Starfighter als het ware nachtogen. Het vliegtuig kan nu 'voelen' waar zich een tegenstander bevindt. Het zelfde systeem wordt ook met succes toegepast bij enige typen geleide projectielen, zoals de Sidewinder waarvan de Starfighter er twee als bewapening meevoert.

Koude drukte.

Bij de ontwikkeling van dit nieuwe vliegtuig is men bepaald niet over een nacht ijs gegaan in een dubbele betekenis. Op de Amerikaanse luchtmachtbasis Eglin in de staat Florida heeft men de Starfighter in de ijskast gedaan. Deze ijskast heeft de afmetingen van een flinke vliegtuighangar en wordt dan ook 'klimaathangar' genoemd. Men plaatst er complete vliegtuigen in om na te gaan hoe de diverse onderdelen ervan functioneren als de toestellen worden gebruikt in de streken, waar zeer lage temperaturen voorkomen, zoals b.v. in Alaska en op grote hoogten onder bepaalde weersomstandigheden.

Alles in deze hangar is met een dikke laag rijp bedekt en in de ijzige koude, die er heerst, laat men de motor proefdraaien, klapt men het onderstel in en uit, vuurt men de bewapening af, controleert men de radar-installatie en de diverse bedieningssystemen en voert men allerlei onderhoudswerkzaamheden uit. En dat alles bij een temperatuur van 54 graden onder nul. De mannen, die hier hun dagelijks werk verrichten, zien er dan ook uit als poolvorsers. Al deze proeven dragen er toe bij om een onder alle omstandigheden volkomen betrouwbaar functionerend vliegtuig te verkrijgen, voor de verdediging van ons vrije luchtruim.

G.H. Kamphuis

Hierboven het "Electronics Compartiment" achter de schietstoel.

Op deze pagina nog meer info over het ontstaan en de fabricage.

Tevens is er zeerveel info beschikbaar gekomen via het radioforum (Gloeidraad.nl) dit hele verhaal is door oud-VDH-medewerker de heer G. (Gerard) van Zwieten in samenwerking met de heer K. (Koos) Bouwknegt samengebracht, met nog wat aanvullingen, in een PDF-file van 70 pagina's!

Het PDF-file kunt u hier downloaden.

Achter de lessenaar staat de heer G.L. Besaris, de bedenker van het spel.

Hierbij nogmaals hartelijk dank voor alle medewerking, om info over de Starfighter en in het bijzonder over de ARC-552 boven water te halen, het was boven verwachting!

***

Voor meer info en/of foto's van de Starfighter, zie hier. (externe link)

VDH